Wykrywacz kłamstw – na czym polega badanie?

Z pewnością nikomu nie są obce sceny z filmów sensacyjnych, gdzie badany wykrywaczem kłamstw szpieg ujawnia mimowolnie wszystkie sekrety prowadzonego śledztwa, pozwalając zlikwidować szajkę przestępczą lub zminimalizować ryzyko ataku terrorystycznego. Przedstawianie wykrywaczy w kulturze to jednak fikcja. Urządzenie działa w trochę inny sposób niż może nam się wydawać. Co warto wiedzieć o badaniu wykrywaczem? Najważniejsze informacje przekazujemy w naszym materiale.

Wykrywacze kłamstw kojarzą się najczęściej z procesami sądowymi, działaniem służb śledczych (np. policji i prokuratury) czy wywiadu i kontrwywiadu. Okazuje się jednak, że badania takim urządzeniem mogą służyć także celom prywatnym i firmowym.

Czym jest wykrywacz kłamstw? Co warto wiedzieć o tym urządzeniu?

Wariograf lub też poligraf (wykrywacz kłamstw to wyłącznie nazwa potoczna) to urządzenie analizujące reakcje organizmu na przyjmowane bodźce z zewnątrz. Człowiek podłączony do wariografu zaczyna reagować na słowa, gesty, zapachy lub smaki, używając do tego własnych zmysłów.

Popularyzacja wariografów w formie analogowych maszyn wyposażonych w rejestrator igłowy miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Bardzo często po badanie wykrywaczem kłamstw sięgali śledczy w Stanach Zjednoczonych. Co ciekawe, wariograf był pierwowzorem jednego z najpopularniejszych do dziś urządzeń medycznych, stosowanych w kardiologii – elektrokardiogramów (czyli EKG).

Współczesne wariografy to urządzenia w pełni cyfrowe, polegające na analizie reakcji mózgu na podawane bodźce. Potrafią stworzyć precyzyjny model, wskazujący, w jakich obszarach kory mózgowia doszło w określonym momencie do zmian. Następnie wykwalifikowane osoby interpretują reakcje na bodźce i wskazują co one mogą oznaczać.

Cyfrowy wariograf rejestruje reakcje na bodźce i gromadzi dane do analizy (fot. Sherkiya Wedgeworth/ Wikipedia)

Kiedy stosowane są wariografy?

Niegdyś wariografy stosowane były wyłącznie w czasie prowadzenia różnego rodzaju śledztw przez organy ścigania. Z możliwości tego sprzętu korzystała m.in. policja, prokuratura i służby specjalne. Niekiedy po badania wykrywaczem kłamstw sięgały również sądu. Dzisiaj urządzenie częściej użytkowane jest przez prywatnych użytkowników i firmy, aczkolwiek zastosowanie w kryminalistyce nadal jest dość powszechne.

Czytaj także: OSINT, czyli biały wywiad – co warto wiedzieć o legalnej technice zbierania informacji?

W jakich celach wykorzystuje się wariograf?

• Procesy sądowe – badania służą zawężaniu kręgów podejrzanych. Nie są decydującym dowodem. Wykorzystywane są np. w sprawach o morderstwo, kradzież, gwałt, przestępstwa gospodarcze itd. Wyniki mogą być dopuszczone do materiału dowodowego, jeżeli spełniają określone w prawie kryteria.
• Rekrutacja do służb państwowych/prywatnych agencji ochrony – służby czy agencje ochrony wymagają od pracowników nieskazitelnej opinii, niekaralności i spełniania etycznych standardów. Wiele podmiotów weryfikuje to przy pomocy dokumentacji (np. zaświadczenia o niekaralności) oraz pozytywnym wynikiem badania na wariografie.
• Rekrutacja pracowników w firmach – przedsiębiorstwa mogą sprawdzać, czy pracownik nie był nigdy świadkiem korupcji, nie składał albo nie przyjmował propozycji przekupstwa lub weryfikować dane osobowe i doświadczenie kandydata.
• Zastosowanie prywatne – chodzi m.in. o ustalenie rodzicielstwa, weryfikacja zdrady małżeńskiej czy fałszywych pomówień.

Najczęściej wykrywacz kłamstw stosowany jest wtedy, gdy dana osoba podejrzana jest o popełnienie czynu kryminalnego (np. wspomnianej korupcji) lub nieobyczajnego (zdrada małżeńska). Często z tego sprzętu korzystają też detektywi.

Budowa wariografu oparta jest na czujnikach elektrycznych (fot. Jeff Howard/flickr)

Na czym polega badanie wykrywaczem? Czy jest prawnie obowiązujące?

Wariografy rejestrują zmiany psychofizyczne w organizmie. Jeżeli badanie ma być miarodajne, musi być przeprowadzone w odpowiednich warunkach, przez doświadczonego specjalistę. Konieczna jest też odpowiednia analiza zgromadzonych danych.

Specjalista zakłada czujniki na klatkę piersiową (mierzy zmiany oddechowe), opuszki palców (rejestruje przewodnictwo skóry) i przedramię (czujnik ciśnienia krwi i tętna). Każdy z nich rejestruje reakcję w trakcie zadawania pytań. W pokoju badania nic nie może rozpraszać badanego. Specjaliści zadają najpierw badania kontrolne (do weryfikacji pracy wariografu), neutralne i właściwe.

O mówieniu nieprawdy świadczą zwykle przyspieszenie oddechu, wzrost ciśnienia, pocenie się, drgawki czy przyspieszenie tętna.

Badania nie mogą dotyczyć, uczuć osoby badanej, przyszłości lub poglądów. Jeżeli badanie ma być uznane za prawnie obowiązujące, konieczne jest przeprowadzenie go w odpowiednich warunkach, przez biegłego, z zatwierdzoną przez sąd lub prokuraturę listą pytań. Osoba badana musi wyrazić również pisemną zgodę na udział w tego typu czynnościach. Mówi o tym art. 199a kodeksu postępowania karnego.

Czy można zmusić kogoś do badania wykrywaczem i czy da się go oszukać?

Badania wariografem nie da się oszukać, ponieważ nowoczesne urządzenia badają reakcję układu nerwowego. Nie oznacza to jednak, że zawsze będzie on świadczył o prawdzie lub nieprawdzie. Wystarczy źle zadanie pytanie lub nieprawidłowo założyć czujniki, aby wynik był niezgodny ze stanem faktycznym. W 95 proc. przypadków wynik jest jednak prawidłowy.

W Polsce nie można nikogo zmusić do badania wariografem. Nie ma też żadnych konsekwencji wobec osób, które nie chcą poddać się takiemu procesowi. Jeżeli chcemy udowodnić jednak swoją rację, warto jest wziąć udział w tego typu badaniu.